Mechanizmy obronne

Katarzyna Litwińska-Rączka

Jednym ze sposobów radzenia sobie z przykrymi emocjami jest stosowanie tzw. mechanizmów obronnych. Jest to nieświadomy lub świadomy sposób radzenia sobie z przeżywanymi emocjami. Znajduje odzwierciedlenie zarówno w stosunku do samego siebie, jak i w relacjach interpersonalnych. Często to osoby z zewnątrz są w stanie zaobserwować ich występowanie.

Mechanizmy obronne najczęściej są nieuświadamiane lub w nieznacznym stopniu uświadamiane, tzn. świadome jest ich działanie, a zupełnie nieświadoma motywacja – wyjątek stanowi sublimacja, która może pozostawać całkowicie świadoma.

Służą do obrony siebie przed bólem psychicznym i cierpieniem – pozwalają myśleć o sobie dobrze oraz chronią przed przeżywaniem przykrych uczuć, takich jak: lęk, złość, poczucie niższości, poczucie winy, słabości, przegranej, konfliktu. Ich stosowanie służy zachowaniu poczucia własnej wartości oraz uniknięciu przewidywanego wstydu lub poczucia porażki w relacjach. Chroni też przed nieakceptowanymi emocjami, popędami i ideami – impulsami, których nie tolerujemy w sobie, najczęściej przed agresją i seksualnością. Mechanizmy obronne mają na celu spełnienie trojakiego zadania, tj.:

• uniknięcia przewidywanego bólu i cierpienia,
• zmniejszenia cierpienia, którego uniknąć się nie udało, i przyniesienia ulgi,
• zlikwidowania przykrości, bólu i cierpienia.

W przeciwieństwie do świadomie wybieranych strategii obronnych mechanizmy obronne mogą być tylko częściowo uświadamiane, w większości pozostają nieświadome.

Jako mało zależne od woli nie są ani dobre, ani złe, natomiast stanowią patologiczną formę przystosowania do sytuacji trudnej – same w sobie nie rozwiązują konfliktu wewnętrznego ani problemu, służą jedynie do walki z przykrymi doznaniami emocjonalnymi i lękiem oraz pozwalają zachować poczucie wewnętrznego bezpieczeństwa, fałszując jednak obraz samego siebie, innych i świata.

Różnią się u różnych ludzi zakresem dziedzin życia, jakie obejmują – mogą dotyczyć wąskiego zakresu zachowania i nie wywierać większego znaczenia na jakość życia i relacje z innymi, niektóre mogą stanowić jedyny i najważniejszy sposób przystosowania się do trudności, ale mogą też wyznaczać styl życia, co świadczy o problemach osobowościowych.

Są uniwersalne – wspólne wszystkim ludziom, niezależnie od pochodzenia, płci, rasy czy wieku.

Mechanizmy obronne chronią przed bólem psychicznym, ale robią to kosztem zniekształcania właściwego rozumienia rzeczywistości, są patologiczną formą przystosowania do sytuacji trudnej.

Można podzielić je na: prymitywne, wyższego stopnia i dojrzałe – podział ten uwzględnia fazy rozwojowe, w których dany mechanizm obronny powstaje, oraz poziom frustracji doświadczany przez stosującą go osobę, a także fakt, że człowiek zdrowy, dojrzały i dobrze funkcjonujący może stosować mechanizmy z każdego poziomu, jednak z przewagą dojrzałych i wyższego stopnia.