Psychopatologia okresu dojrzewania

Jakub Kołodziej, Katarzyna Litwińska-Rączka

Większość zachowań nastolatków, często niepokojących rodziców, jest normą i nie wymaga terapii.

Zachowania te wymagają jedynie cierpliwości i konsekwencji w określeniu, co dziecko może robić, a czego nie może, oraz coraz większego zakresu partnerstwa.

Dobrze funkcjonująca rodzina radzi sobie z nastolatkiem dzięki tzw. mechanizmom autokorektywnym, czyli własnym zasobom i zdolnościom wypracowywania sposobów radzenia sobie z nową sytuacją.

Jeśli rodzice mają ze sobą dobry kontakt, rozmawiają o dzieciach, o ich odczuciach i wychowaniu, potrafią współpracować w sytuacjach kryzysowych, udaje im się wspólnie zażegnać większość problemów okresu dorastania ich dziecka. W szczególnie trudnych sytuacjach warto otworzyć się na otoczenie, poprosić o pomoc kogoś z dalszej rodziny lub z grona przyjaciół. Czasem okazuje się pomocna wizyta u pedagoga.

Niepokojące problemy wieku dorastania

O wizycie u psychologa lub psychoterapeuty warto pomyśleć, jeśli zauważymy u dziecka następujące problemy, zwłaszcza gdy utrzymują się pomimo starań rodziny, żeby je zrozumieć i zmniejszyć:

• agresja,
• autoagresja,
• zaburzenia odżywiania – anoreksja, bulimia,
• zaburzenia nastroju – depresja,
• uzależnienia – alkohol, narkotyki.

Agresja

Zaburzenia zachowania związane z agresją można stosunkowo szybko zauważyć. Nastolatek ma trudne relacje z bliskimi i z nauczycielami. Spotyka się z rówieśnikami, wśród których przemoc jest lansowana, wdaje się w bójki, jest zafascynowany przemocą i w taki sposób stara się wpływać na rodziców oraz otoczenie – wymuszeniami, straszeniem, próbami fizycznego lub słownego ataku. Gromadzi w domu różne militaria: noże, pałki, łańcuchy. Wyraźnie nie panuje nad sobą, w sytuacjach konfliktowych wpada w szał.

Przyczyną takich zachowań jest temperament dziecka w połączeniu z błędami wychowawczymi rodziców. W takich rodzinach występuje najczęściej połączenie dwóch postaw – brak konsekwencji i dyscypliny oraz brak ciepła i miłości. Może to być na przykład dom, w którym jest nadopiekuńcza, pobłażliwa matka, mająca słabość do syna oraz słaby, wycofany, zamknięty ojciec.

W takich przypadkach najlepszą formą terapii jest terapia małżeńska rodziców, której celem jest poprawa ich relacji oraz nauczenie się właściwych, korektywnych zachowań wychowawczych. Często jest to terapia rodzinna, mająca na celu poznanie błędnych schematów reagowania oraz nazwanie i rozładowanie nagromadzonych emocji.

Bardzo dobrą formą pomocy jest zaangażowanie młodego człowieka w działalność grup rówieśniczych, mających swoją strukturę, cele i wartości, jak: harcerstwo, oaza, kluby sportowe, grupy survivalu itp. Są też młodzieżowe grupy terapeutyczne zajmujące się pracą nad niwelowaniem agresji.

Autoagresja

Autoagresja wyraża się samouszkodzeniami i zadawaniem sobie bólu. Najczęściej są to: samookaleczenia, uszkodzenia ciała ostrymi lub tępymi narzędziami, przypalanie, nakłuwanie, połykanie ostrych przedmiotów, ale także: kolczykowanie nosa, warg, języka, sutków oraz tatuowanie ciała. Czasem zachowania te są skrzętnie przez nastolatka ukrywane, na przykład: nacięcia są na wewnętrznej stronie uda, nastolatek nosi w lecie ubrania z długimi rękawami, opaski na nadgarstkach, stąd potrzeba ze strony rodziców czujności i uwagi w obserwacji wyglądu, zachowań oraz ubioru córki lub syna.

Obecnie wśród młodzieży panuje moda na tego typu zachowania i może to być jednorazowy wybryk. Jednak, gdy samouszkodzenia zaczną się powtarzać, może to oznaczać początek poważnego problemu. Rozpoznanie autoagresji jako zaburzenia powinno nastąpić w momencie, kiedy powyżej wymienione czynności zaczynają się powtarzać i nasilać, zwłaszcza w sytuacji stresu, oraz gdy młody człowiek ujawnia wobec siebie skrajnie negatywną postawę, czuje nienawiść do siebie i swojego ciała.

Autoagresja bardzo często ma swoje początki w dzieciństwie. Przejawiają ją dzieci bite, poniżane, ignorowane, które były na przykład świadkami fizycznego znęcania się ojca nad matką, gdzie dochodziło do uszkodzeń ciała. Autoagresja to ból na własne życzenie. Osoby nie potrafią poradzić sobie z własnymi problemami i cierpieniem. Ból fizyczny na krótki moment pozwala zapomnieć o bólu psychicznym.

Osoby zadające sobie ból najczęściej go nie odczuwają. Przychodzi on dopiero po około godzinie. Wiąże się to z faktem, że w czasie okaleczania organizm wytwarza hormon – endorfinę. Eliminuje ona całkowicie ból i poprawia samopoczucie.

Ten sposób radzenia sobie z emocjami lubi się utrwalić i, generalnie, źle się go leczy. Dlatego tak ważne jest wychwycenie początków, które najczęściej pojawiają się w okresie dojrzewania. Samookaleczanie to tylko objaw problemu. Objaw, który skrywa: lęki, agresję, samotność, żal, tęsknotę, potrzebę miłości.

Leczenie autoagresji polega na poznawaniu tych emocji oraz uczeniu się ich wyrażania. Jest to praca skierowana najczęściej na poznanie historii swojego życia w celu odblokowania emocji oraz terapia skierowana na ciało – pacjent od nowa poznaje własne ciało, uczy się je akceptować, kochać, dbać o jego potrzeby.

Terapia osób młodych autoagresywnych jest trudna, długotrwała, wymaga dobrego przygotowania terapeuty. Powinna obejmować całe rodziny. Nie zawsze jest to możliwe, ale jest najbardziej skuteczne.

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny)

Zgodnie z Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) anoreksję diagnozuje się, gdy obecne są poniższe objawy.

• Masa ciała utrzymywana jest przynajmniej 15% poniżej oczekiwanej – albo na skutek utraty albo nigdy nie została osiągnięta, lub BMI (wskaźnik Queteleta) wynosi 17,5 bądź mniej.

• Utrata masy ciała prowokowana jest poprzez unikanie „tuczącego jedzenia”, może być także obecne jedno lub więcej z następujących zachowań: prowokowanie wymiotów, przeczyszczanie się, nadmierne ćwiczenia fizyczne, używanie substancji zmniejszających apetyt i/lub środków moczopędnych.

• Obecne jest zaburzone spostrzeganie obrazu ciała w formie specyficznej psychopatologii – poprzez którą strach przed przytyciem utrzymuje się jako natrętna idea, pacjent sam narzuca sobie niski próg wagi.

• Występują zaburzenia endokrynologiczne, obejmujące oś podwzgórze-przysadka-gonady – u kobiet objawia się to jako brak miesiączki (amenorrhea), u mężczyzn jako utrata zainteresowania seksualnego i potencji.

• Jeżeli początek jest w wieku przedpokwitaniowym to sekwencja zdarzeń pokwitaniowych jest opóźniona, lub nawet zatrzymana – zatrzymanie wzrostu, u dziewcząt nie rozwijają się piersi i obecny jest pierwotny brak miesiączki; u chłopców genitalia pozostają niedojrzałe. Po wyleczeniu pokwitanie często przebiega normalnie, ale miesiączkowanie u kobiet jest opóźnione.