W poszukiwaniu własnej tożsamości

Krystyna Sztuka

W okresie dorastania młody człowiek znajduje się niejako w konflikcie pomiędzy pragnieniem pozostania dzieckiem a tęsknotą za dorosłością i marzeniami o niej.

Dorastający nastolatek pragnie swobód i uniezależnienia się od rodzicielskiej kontroli, ale jednocześnie boi się odrzucenia, chce nadal być bezwarunkowo akceptowany i kochany jak w dzieciństwie. Z jednej strony próbuje dzielić się doświadczeniami związanymi z dojrzewaniem, z drugiej chce zachować je w sekrecie. Domaga się, żeby traktować go jak dorosłego, a niejednokrotnie pokazuje swoim zachowaniem, jak bardzo jest jeszcze beztroski.

Odczuwane przez nastolatka sprzeczne potrzeby są przyczyną podejmowanych przez niego zachowań niekonsekwentnych, wywołujących konflikty i trudności w komunikacji, zwłaszcza z rodzicami. Są też dowodem gubienia się młodego człowieka w świecie silnych pragnień, pogmatwanych emocji i prób „przymierzania sobie” różnych wyobrażonych i możliwych do przyjęcia tożsamości.

Koncepcja periodyzacji rozwoju Erika H. Eriksona

Erikson uważał, że w rozwoju człowieka, w którym kryterium stanowi poziom dojrzałości psychospołecznej i który trwa od urodzenia aż do śmierci, daje się wydzielić wyraźnie widoczne etapy, a oznaką i niezbędnym atrybutem przechodzenia z jednej fazy do drugiej jest zawsze wewnętrzne skonfliktowanie i kryzys. Trudne nieraz do rozwiązania konflikty między przeciwstawnymi siłami i sprzecznymi dążeniami są jednak koniecznością rozwojową i wskaźnikiem przekraczania kolejnego poziomu.

Stadia rozwojowe według Eriksona

Erikson wyróżnił osiem stadiów rozwojowych, wymagających zawsze „nowego poziomu” wchodzenia w relacje. Sposób rozwiązania pojawiających się na każdym etapie konfliktów może zmienić dalszy przebieg rozwoju w kierunku albo pozytywnym, albo negatywnym. W każdym stadium istnieje pewien stopień napięcia między biegunowymi tendencjami i charakterystyczny dla niego konflikt, który nigdy nie zostaje do końca przezwyciężony. Natomiast stopień jego rozwiązania określa zdolność człowieka do uporania się z potencjalnymi konfliktami następnych stadiów.

Są to:

• zaufanie czy nieufność – wiek niemowlęcy,
• autonomia czy zwątpienie – wiek poniemowlęcy,
• inicjatywa czy poczucie winy – wiek przedszkolny,
• pracowitość czy poczucie niższości – młodszy wiek szkolny,
• tożsamość czy niepewność ról – wiek dojrzewania,
• intymność czy izolacja – wczesna dorosłość,
• kreatywność czy stagnacja – dorosłość,
• integralność „ja” i poczucie spełnienia czy rozpacz – późny wiek dojrzały i starość.

Zadania, jakie człowiek ma do spełnienia w poszczególnych stadiach rozwoju, Erikson określał dość szczegółowo. I tak zadaniem w pierwszym stadium jest ukształtowanie podstawowego zaufania do świata, wyrażające się przekonaniem: „Świat jest miejscem, w którym mam prawo istnieć”. Zadaniem w drugim stadium jest nauczenie się samodzielnego poruszania się w tym świecie. Zadaniem w trzecim stadium jest znalezienie wewnątrz siebie źródła siły kierującej postępowaniem.

Według Eriksona około 6-11. roku życia, a więc w czwartym stadium rozwojowym, dziecko zaczyna określać własną wartość poprzez jasne określenie tego, „co wiem i co umiem zrobić”. Około 11-12. roku życia – w stadium piątym – zadaniem rozwojowym zaczyna być przede wszystkim określenie własnej tożsamości. Jest to czas rozwiązywania trudnych konfliktów i rozstrzygania mniej lub bardziej głębokich kryzysów. Dopiero wtedy, gdy uda się je pozytywnie rozwiązać, młody człowiek może we wczesnej dorosłości wkroczyć w kolejne stadium rozwoju, wymagające od niego umiejętności odnalezienia się w bliskim, intymnym związku, czyli „złączenia swojej tożsamości z tożsamością drugiego”, albo też pozostania w samotności.

Tak więc jednym z najważniejszych zadań rozwojowych, z jakim zmaga się nastolatek w okresie adolescencji, jest budowanie poczucia własnej tożsamości. To trudne zadanie wymaga eksperymentowania z potencjalnymi rolami, przymierzania różnych masek i wybierania spośród wielu możliwości tej, która najlepiej wyraża własne potrzeby i aspiracje.

Poczucie własnej tożsamości

Zdaniem badaczy nasza tożsamość w znaczeniu subiektywnym jako „poczucie indywidualności mego istnienia” składa się przede wszystkim z czterech komponentów. Są to:

• poczucie odrębności od otoczenia – odczucie „własnych granic”, które kształtuje się już wtedy, gdy dziecko zaczyna czuć odrębność swojego ciała, a następnie swoich pragnień, uczuć i woli od pragnień, uczuć i woli innych osób; wtedy, kiedy zaczyna mówić „nie”,
• poczucie ciągłości własnego „ja” – mimo upływu czasu i zmiany miejsc, w których przebywam, wiem, że moje przeżycia są autentycznie moje,
• poczucie wewnętrznej spójności – czyli integracji,
• poczucie posiadania wewnętrznej treści – „Jaki jestem, a jaki byłem?”, „Dokąd zmierzam?”, „Jakie jest moje miejsce w świecie?”.

Zdaniem badaczy rozwijających koncepcję Eriksona wzorzec rozwoju mężczyzn i kobiet w społeczeństwach Zachodu może dziś przybierać odmienną postać. O ile dla mężczyzn jest on rzeczywiście trudnym czasem tworzenia własnej tożsamości, o tyle kobiety, ominąwszy kryzys tożsamości, mogą już w wieku adolescencji wkraczać w kolejną fazę i typowy dla niej kryzys intymności. Jednak konsekwencją ominięcia istotnej fazy dorastania jest powracający echem w późniejszym życiu nierozstrzygnięty problem własnej tożsamości.